Τι είναι οι οικοσυστημικές υπηρεσίες και πώς μας τις παρέχουν τα πουλιά;

Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες, σύμφωνα με την Κοινή Διεθνή Ταξινόμηση Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (CICES) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, είναι η συμβολή των οικοσυστημάτων (δηλαδή των ζωντανών συστημάτων) στην ανθρώπινη ευημερία. Ουσιαστικά, υποστηρίζουν άμεσα ή έμμεσα την επιβίωση και την ποιότητα ζωής μας.

Υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι οικοσυστημικών υπηρεσιών:

Οι υπηρεσίες παροχής μέσα από τις οποίες απολαμβάνουμε αγαθά όπως τρόφιμα, καθαρό νερό, ξυλεία, υφαντικές ίνες, γενετικούς πόρους και φάρμακα.

Οι υπηρεσίες ρύθμισης και διατήρησης οι οποίες ρυθμίζουν το κλίμα, τους φυσικούς κινδύνους, τα ύδατα, τα απόβλητα, και παρέχουν οφέλη όπως η επικονίαση ή ο έλεγχος βλαβερών οργανισμών.

Οι πολιτιστικές υπηρεσίες που περιλαμβάνουν οφέλη που συμβάλλουν στην πνευματική ευημερία και ανάπτυξη των ανθρώπων, όπως η φυσική ομορφιά και η αναψυχή.

Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες που παρέχουν τα πουλιά προκύπτουν από τις λειτουργίες τους μέσα στο οικοσύστημα. Όντας πολύ κινητικά, τα πουλιά είναι ικανά να ανταποκριθούν σε οποιεσδήποτε αλλαγές στη διαθεσιμότητα βασικών πόρων, όπως τα τρόφιμα και οι βιότοποι. Αυτή η κινητικότητα, η ποικίλη μορφολογία και η οικολογία τους, επιτρέπει στα πουλιά να ζουν σε όλες τις ηπείρους, αναζητώντας τροφή σε χερσαία, υδάτινα, θαλάσσια και εναέρια περιβάλλοντα, διαδραματίζοντας έτσι σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της λειτουργίας των οικοσυστημάτων σε όλο τον κόσμο. Μέσω του ρόλου τους σε διαφορετικά επίπεδα σύνθετων πλεγμάτων τροφής, τα πουλιά διεκπεραιώνουν πολλές σημαντικές οικοσυστημικές λειτουργίες. Όταν οι λειτουργίες αυτές ωφελούν τον άνθρωπο, τα πουλιά παρέχουν οικοσυστημικές υπηρεσίες.

Παραδείγματα «άμεσων» οικοσυστημικών υπηρεσιών ή υπηρεσιών παροχής που παρέχονται από τα άγρια πουλιά περιλαμβάνουν τη χρήση πούπουλων πάπιας για μόνωση σε σακάκια και υπνόσακους, την αξιοποίηση των περιττωμάτων θαλασσοπουλιών για λίπασμα καθώς και τη θήρευση πουλιών για κατανάλωση από τον άνθρωπο.

Όσον αφορά τις πολιτιστικές υπηρεσίες, οι άνθρωποι και τα πουλιά έχουν μια πολύχρονη σχέση, η οποία μαρτυρείται από ζωγραφιές σε σπηλιές και από τοιχογραφίες αρχαίων πολιτισμών. Επιπρόσθετα, τα πουλιά αποτελούν συχνά σύμβολα και έχουν σημαντική θέση στη μυθολογία και τη θρησκεία για πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς.

Μία από τις σημαντικότερες πολιτιστικές υπηρεσίες που παρέχουν τα πουλιά στη σύγχρονη εποχή σχετίζεται με την αναψυχή και τον τουρισμό, και ειδικά με την πτηνοπαρατήρηση, μια ανερχόμενη ενασχόληση σε όλο τον κόσμο. Η πτηνοπαρατήρηση είναι μια διεθνής βιομηχανία που μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή εσόδων μέσω της έκδοσης και πώλησης σχετικών βιβλίων, της απασχόλησης ντόπιων ξεναγών και όλων των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον τοπικό και παγκόσμιο οικοτουρισμό. Τα έσοδα από την πτηνοπαρατήρηση μπορούν συχνά να υπερβούν άλλες τοπικές βιομηχανίες που βασίζονται σε φυσικούς πόρους. Για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι οι 14.000 πτηνοπαρατηρητές που επισκέπτονται κάθε χρόνο το δάσος Białowieża στην Πολωνία δαπανούν 66% περισσότερα από τους άλλους επισκέπτες, παραμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην περιοχή και αποφέρουν έσοδα της τάξης των 2,2 εκατομμυρίων δολαρίων στην περιοχή, πράγμα που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη ζημιογόνα δασική βιομηχανία. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα εισοδήματα που προέρχονται από τον οικοτουρισμό μπορούν να επενδυθούν ξανά σε συναφείς δράσεις για τη διατήρηση της φύσης και κατ’ επέκταση την παροχή περισσότερων οικοσυστημικών υπηρεσιών.

Η πλειονότητα των οικοσυστημικών υπηρεσιών που παρέχονται από τα πουλιά εντάσσονται στην κατηγορία ρύθμισης και διατήρησης, με τις πιο γνωστές και ευρέως μελετηθείσες την επικονίαση και τη διασπορά σπόρων και φυτών, οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση των διαδικασιών του οικοσυστήματος και κατ’ επέκταση την προώθηση της βιοποικιλότητας που ωφελεί την ανθρώπινη υγεία. Ένα καλό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο τα πουλιά μπορούν να παρέχουν μια υπηρεσία ρύθμισης στον άνθρωπο, με συναφή οικονομικά οφέλη, απορρέει από τον οικολογικό τους ρόλο ως καταναλωτές επιβλαβών οργανισμών για τις γεωργικές καλλιέργειες. Στο Ισραήλ, η χρήση τεχνητών φωλιών ενίσχυσε τον πληθυσμό των Αθρωποπουλλιών και των Κίτσηδων κοντά σε αγροτικά τεμάχια, γεγονός που μείωσε τους πληθυσμούς τρωκτικών που διαφορετικά θα κατανάλωναν καλλιέργειες όπως τα τριφύλλια. Αυτό όχι μόνο ενίσχυσε τα κέρδη λόγω αυξημένων αποδόσεων, αλλά μείωσε, επίσης, το οικονομικό κόστος και την περιβαλλοντική μόλυνση, εξαλείφοντας την ανάγκη χρήσης τρωκτικοκτόνων. Μια τέτοια προσπάθεια πραγματοποιείται και στην Κύπρο από τον Πτηνολογικό.

Γίνεται ευρύτερα αποδεκτό ότι ένας από τους πιο κρίσιμους ρόλους των πουλιών στη σταθεροποίηση των τροφικών πλεγμάτων στα οικοσυστήματα, παρέχοντας έτσι σημαντικές οικοσυστημικές υπηρεσίες στον άνθρωπο, απορρέει από τον ρόλο τους ως πτωματοφάγα ζώα. Οι γύπες, ως πτωματοφάγα ζώα, είναι εξαιρετικά αποτελεσματικοί.

Ποιες οικοσυστημικές υπηρεσίες παρέχουν οι γύπες και γιατί τους χρειαζόμαστε;

Τα αυστηρώς πτωματοφάγα ζώα (δηλαδή αυτά που επιβιώνουν αποκλειστικά από την κατανάλωση νεκρών ζώων) όπως οι γύπες καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες από ψοφίμια ζώων, διατηρώντας τη μεταφορά ενέργειας μέσω τροφικών πλεγμάτων και υποστηρίζοντας σημαντικές οικοσυστημικές υπηρεσίες, όπως η ανακύκλωση θρεπτικών ουσιών, η απομάκρυνση μολυσματικών παραγόντων από το έδαφος και το νερό και η ρύθμιση της εκδήλωσης και εξάπλωσης ασθενειών καθώς και πληθυσμών ζώων που τρώνε ψοφίμια επιλεκτικά, όπως οι αλεπούδες.

Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι οι γύπες παρέχουν μια αποτελεσματική, οικονομικά αποδοτική και φιλική προς το περιβάλλον υπηρεσία διάθεσης πτωμάτων ζώων, η οποία εκτιμάται ιδιαίτερα από τους κτηνοτρόφους. Για παράδειγμα, στην Ισπανία αποδείχθηκε ότι η εκμετάλλευση της ικανότητας των γυπών να καταναλώνουν γρήγορα τα ψοφίμια θα μείωνε σημαντικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (που ισοδυναμεί με 77.344 τόνους διοξειδίου του άνθρακα) και το οικονομικό κόστος (50 εκατ. δολάρια σε ασφαλιστικές πληρωμές) που προκύπτει από τη συλλογή και τη μεταφορά των νεκρών ζώων με οχήματα στις μονάδες επεξεργασίας νεκρών ζώων.

Δεδομένου ότι οι γύπες βρίσκουν και καταναλώνουν ψοφίμια πολύ γρήγορα, έχουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι χερσαίων ειδών όπως οι αλεπούδες. Στην απουσία γυπών έχει αποδειχθεί ότι οι πληθυσμοί άγριων σκύλων και άλλων ζώων που τρώνε επιλεκτικά ψοφίμια μπορεί να αυξηθούν, αυξάνοντας ενδεχομένως την εκδήλωση και μετάδοση ασθενειών όπως η λύσσα. Αν και το πιο πιθανόν είναι ότι οι γύπες συμβάλλουν στον περιορισμό της μετάδοσης ασθενειών από ψοφίμια, απαιτείται επειγόντως περαιτέρω μελέτη αυτού του θέματος.

Οι γύπες παρέχουν επίσης πολιτιστικές και πνευματικές υπηρεσίες εδώ και χιλιάδες χρόνια, καθώς και ψυχαγωγικές υπηρεσίες που σχετίζονται με τον οικοτουρισμό, ιδιαίτερα σε παρατηρητές και φωτογράφους πουλιών. Για παράδειγμα, έχει εκτιμηθεί ότι η δυνητική αξία παρακολούθησης γυπών σε φυσικό καταφύγιο στο Ισραήλ ήταν πάνω από 1 εκατομμύριο δολάρια και ότι το 85% των επισκεπτών πήγε ειδικά για να δει γύπες. Υπάρχουν πολλά άλλα παραδείγματα για την πιθανή αξία του οικοτουρισμού σε περιοχές αναπαραγωγής και τροφοληψίας γυπών ως σημαντικές πηγές τοπικού εισοδήματος (π.χ. Νότια Αφρική, Ισπανία, Νότια Αμερική). Καθώς ο τουρισμός στην Κύπρο παράγει 2,7 δισ. ευρώ ετησίως και συμβάλλει κατά 15% στο ΑΕΠ, η προβλεπόμενη αύξηση του πληθυσμού των γυπών μέσω του προγράμματος «Ζωή με τους Γύπες» μπορεί να δώσει πρόσθετη ώθηση στην τοπική οικονομία, εάν μερικοί από τα τέσσερα εκατομμύρια τουρίστες που επισκέπτονται την Κύπρο κάθε χρόνο ασχοληθούν με την παρακολούθηση και φωτογράφηση γυπών.

Σήμερα αναγνωρίζεται ευρέως ότι η προώθηση των υπηρεσιών καθαρισμού που παρέχουν οι γύπες θα αποκαταστήσει μια σημαντική οικολογική λειτουργία προς αμοιβαίο όφελος των γυπών και του ευρύτερου περιβάλλοντος. Αυτό στη συνέχεια θα προσφέρει κοινωνικοοικονομικά οφέλη καθώς και οφέλη για την ευημερία των ανθρώπων. Ελπίζουμε ότι το πρόγραμμα «Ζωή με τους Γύπες» θα θέσει τα θεμέλια για αυτό τον σκοπό στην Κύπρο.

Πώς θα διερευνήσουμε τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που παρέχουν οι Γύπες στην Κύπρο;

Στο πλαίσιο των προπαρασκευαστικών δράσεων του προγράμματος, στοχεύουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα οφέλη των γυπών στη λειτουργία του οικοσυστήματος και την ευημερία του ανθρώπου στην Κύπρο προς υποστήριξη των προγραμματιζόμενων δράσεων διατήρησης. Θα αναπτύξουμε ένα εννοιολογικό μοντέλο για να καταδείξουμε πώς θα μπορούσαν ενδεχομένως να αλληλεπιδρούν οι γύπες με το περιβάλλον και τις ανθρώπινες δραστηριότητες στην Κύπρο και πώς αυτές οι αλληλεπιδράσεις θα επηρέαζαν τις οικοσυστημικές υπηρεσίες και την ανθρώπινη ευημερία. Θα ποσοτικοποιήσουμε τα επίπεδα κατανάλωσης κουφαριών ζώων σε διαφορετικά επίπεδα πληθυσμού του Γύπα και πώς αυτό θα μπορούσε να προσφέρει περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη σε σύγκριση με τις υπάρχουσες πρακτικές διάθεσης νεκρών ζώων. Τέλος, θα υπολογίσουμε τη δυνητική συμβολή (ποιοτική και ποσοτική) της αποκατάστασης των γυπών στις κύριες περιοχές αναπαραγωγής τους στην Κύπρο για σκοπούς οικοτουρισμού.